Βυζάντιο - Αναγέννηση

Ο Ευαγγελισμός, αρχές 14ου αι.Αχρίδα, Άγιος Κλήμης Τα εικαστικά στοιχεία του χώρου και η θέση του καλλιτέχνη μέσα από αυτά, στην τέχνη των δυο εποχών.

Βυζαντινή τέχνη ονομάζουμε την καλλιτεχνική παραγωγή και έκφραση την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τον 4ο αιώνα μ.Χ. μέχρι το 1453 μ.Χ., ημερομηνία της άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη (πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας) και επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα του μεσογειακού κόσμου και ανατολικά ως την Αρμενία. Ήταν το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης της αρχαίας ελληνικής παράδοσης και της ανατολικής επίδρασης και θρησκευτικότητας.

Η Μνηστεία της Παναγίας, Ραφαήλ, 1504

Ο όρος Αναγέννηση περικλείει την πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση που γεννήθηκε στην Ιταλία το 14ο αιώνα, αναπτύχθηκε εκεί το 16ο και επηρέασε ποικιλοτρόπως όλη την Ευρώπη. Η έννοια της Αναγέννησης περικλείει την αναβίωση των αξιών του αρχαίου κλασικού κόσμου και η ιδέα χρησιμοποιήθηκε ήδη το 15ο αιώνα από τους Ιταλούς, που θεωρούσαν ότι βίωναν μια εποχή όπου οι αξίες της αρχαίας τέχνης και λογοτεχνίας άνθιζαν και πάλι μετά από αιώνες σκοταδισμού.

Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν διαφορές στα αναγεννησιακά έργα όσο προχωράμε από την πρώιμη Αναγέννηση στην Κλασική και το Μανιερισμό καθώς επίσης και μεταξύ των διαφορετικών περιοχών (Ρώμη, Φλωρεντία, Βενετία, Χώρες του Βορρά). Το ίδιο ισχύει και για την καλλιτεχνική δημιουργία της Πρωτοβυζαντινής, Μεσοβυζαντινής και Ύστερης Βυζαντινής περιόδου και των διάφορων μονών και ναών. Εδώ όμως θα προχωρήσουμε σε γενίκευση, προκειμένου να επιτευχτεί μια σύγκριση των εικαστικών στοιχείων της Βυζαντινής και Αναγεννησιακής τέχνης, που μας πληροφορούν, παράλληλα, για τη θέση του καλλιτέχνη στις δυο αυτές διαφορετικές εποχές.

Στα αναγεννησιακά έργα υπάρχει προοπτική, βάση δύο σημείων: το σημείο φυγής, σημείο νοητό στο έργο, και το σημείο όρασης-το σημείο που στέκεται ο θεατής. Υπάρχει , δηλαδή, βάθος και τρίτη διάσταση. Στο σημείο που βρίσκομαι εγώ, ο θεατής, δεν μπορεί να βρεθεί άλλο άτομο. Μόνο εγώ. Η όραση γίνεται εδώ, όχι εκεί που είναι το αντικείμενο, αφού η ψυχή μου έχει αποτυπώματα του αντικειμένου. Έχω ατομικό, προσωπικό σημείο όρασης του κόσμου πια στην Αναγέννηση, έχω εξατομίκευση του καλλιτέχνη.

Αντίθετα στο Βυζάντιο η όραση γίνεται εκεί που είναι το αντικείμενο. Δεν υπάρχει τρίτη διάσταση, η προοπτική είναι συχνά αντεστραμμένη, σαν να βρίσκεται ο θεατής μέσα. Δεν μπορεί να βρίσκεται άλλωστε, έξω, αφού ο δημιουργός τους είναι κοινός, άτομο και αντικείμενο είναι ομοούσια.

Στο Βυζάντιο χάνεται η τρίτη διάσταση, τα πράγματα γίνονται επίπεδα, η φύση σχηματοποιείται, υπάρχει γεωμετρική αφαίρεση, το σχέδιο υπερέχει του χρώματος, πρώτα σχεδιάζει ο καλλιτέχνης, μετά γεμίζει. Υπάρχει παράθεση ξεχωριστών επιφανειών, το κάθε χρώμα μπαίνει μόνο του, αφού κάθε πράγμα στη χριστιανική τέχνη εμφανίζεται στην απόλυτη κατάσταση του κοντά στο Θεό. Γι? αυτό απουσιάζουν οι σκιές, αλλά κι όταν ακόμα υπάρχει σκιά (= υλική υπόσταση), π.χ. στις πτυχώσεις των ρούχων, υποδηλώνεται, δεν αναπαριστάται. Δεν είναι το σταδιακό πέρασμα από το φως στο σκοτάδι (όπως στηνΑναγέννηση),είναι γεωμετρικά σχήματα.

Το θαύμα των άρτων και των ιχθύων. Ψηφιδωτό. Βασιλική του Αγ. Απολλινάριου του Νέου, Ραβέννα

Ακόμα, το χρυσό, το μεταφυσικό, τονίζεται, έρχεται μπροστά, το φως προέρχεται από μια μεταφυσική πηγή. Όλα αυτά συμβαίνουν επειδή το Βυζάντιο επικεντρώνεται σε σύμβολα που οδηγούν στον ουρανό. Το μεταφυσικό αποβλέπει στην πνευματικότητα του κόσμου- όπως απαιτεί η θεοκρατούμενη χριστιανική κοινωνία, όχι στην υλικότητα. Αφού δεν υπάρχει υλικότητα, υπερισχύει ο νους, όχι το σώμα κι άρα λείπει η ατομικότητα.

---

Φιλαργυρία, Άλμπρεχτ Ντύρερ, 1507

Στην Αναγέννηση, από την άλλη, και συγκριτικά πάντα με το Βυζάντιο, το χρώμα, η προοπτική, ο δυνητικός χώρος, η πινελιά, το πλάσιμο, οι εκφράσεις των προσώπων, (λιγότερο στη Φλωρεντία και περισσότερο στη Βενετία και τις χώρες του Βορρά ) δηλώνουν μία πιο αισθητηριακή ζωγραφική , βγαίνει το σώμα κι όχι ο νους , κυριαρχεί η ύλη κι άρα η ατομικότητα.

Στη Βυζαντινή τέχνη, ο άνθρωπος , το άτομο, δεν είναι υλικό, γιατί του λείπει η 3η διάσταση. Ο άνθρωπος γίνεται άνθρωπος με την Αναγέννηση.

Η Βυζαντινή τέχνη είναι προπάντων θρησκευτική τέχνη. Επέβαλε τη σοβαρότητα και το συντηρητισμό και ο βυζαντινός καλλιτέχνης δεν απέβλεπε στην ελευθερία της προσωπικής έκφρασης, αλλά αποτελούσε τη φωνή της Ορθοδοξίας. Η θεματική επιλογή, οι στάσεις και οι εκφράσεις των μορφών ήταν συγκεκριμένες, στο πλαίσιο της παραδοσιακής θεματολογίας και φορτισμένες με θεολογικά νοήματα. Για παράδειγμα, στον τρούλο των εκκλησιών εικονίζεται πάντα ο Χριστός Παντοκράτορας.

Χριστός Παντοκράτωρ, Ψηφιδωτό, τέλη 11ου αι. Μονή Δαφνίου

Στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας τα εικονίσματα ήταν οι συγκεκριμένοι τόποι που είχαν καθαγιάσει μια πανάρχαιη παράδοση. Η εμμονή στην παράδοση και η υποχρέωση των καλλιτεχνών να συμμορφώνονται με ορισμένους αποδεχτούς τρόπους για την παρουσίαση του Χριστού και της Παναγίας, τους εμπόδιζαν να αναπτύξουν τα προσωπικά τους χαρίσματα. Οι καλλιτέχνες στην Αναγέννηση είναι πιο ελεύθεροι, υπάρχει υποκειμενικό σκίρτημα , εξατομίκευση.

Αυτοπροσωπογραφία, Τζορτζόνε, 1510

Ακόμα , ο χώρος στην Αναγέννηση δεν είναι τετελεσμένος. Είναι δυνητικός, υπάρχει στο βαθμό που ζωγραφίζει ο καλλιτέχνης , προκύπτει από τη ζωγραφική πράξη, αδιανόητη για το Βυζάντιο εξατομίκευση.

Τέλος ,στο Βυζάντιο ο καλλιτέχνης εκτελεί, δεν ποιεί, όπως στην Αναγέννηση, γι? αυτό και δεν γνωρίζουμε Βυζαντινούς καλλιτέχνες, δεν υπογράφουν τα έργα τους (αυτό αλλάζει μόνο στην Ύστερη Βυζαντινή Περίοδο), δεν υπάρχει το "εγώ". Από την άλλη, γνωρίζουμε πλήθος καλλιτεχνών του 15ου και 16ου αιώνα, αφού ανεξίτηλα χάραξαν το όνομα τους στο ξύλο, στον καμβά, στον τοίχο, στην παγκόσμια Ιστορία της Τέχνης...

 Βιβλιογραφία:

• Λεξικό τέχνης και καλλιτεχνών, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ
• Βυζαντινή Ζωγραφική, Ναυσικά Πανσελήνου, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΏΤΗ
• ΑrtBook GIORGIONE, εφημερίδα Ημερησια, ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ
• Το χρονικό της Τέχνης, Ε.Η.Gombrich, ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ
• Διδασκαλία «Διδακτικής της Τέχνης» από τον καθηγητή της Α.Σ.Κ.Τ. Αθηνών Α. Ιωαννίδη
• Ιστοσελίδα της wikipedia
• Πηγή