Κρητική σχολή ζωγραφικής (τρίτη ενότητα)

Το Πάθος του Χριστού (περ. 1566)
από την ιστοσελίδα του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης

Ελάχιστα είναι τα σωζόμενα έργα από την “κρητική περίοδο” του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Ένα από αυτά είναι “Το Πάθος του Χριστού”, που πωλήθηκε το 1566 έναντι 70 δουκάτων, ποσού πολύ υψηλού για την εποχή.
Ο Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε στον Χάνδακα της Κρήτης το 1541 και εκπαιδεύτηκε από μικρός ως αγιογράφος, γι’ αυτό και τα πρώιμα έργα του, πριν φύγει για τη Δύση, είναι επηρεασμένα από την Κρητική Σχολή ζωγραφικής.

Η Προσκύνηση των Μάγων
(αυγοτέμπερα σε ξύλο, πριν από το 1567)
Μουσείο Μπενάκη
από την ιστοσελίδα του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ήταν ακόμα στην Κρήτη όταν ζωγράφισε τον παραπάνω πίνακα αλλά η προοπτική απόδοση των οικοδομημάτων και του χώρου, η όλο ταραχή κίνηση των αλόγων και το πλάσιμο των μορφών με φως και χρώμα χωρίς περιγράμματα φανερώνουν τις βενετικές επιδράσεις.

Ο Άγιος Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία (1567)
Μουσείο Μπενάκη
από την ιστοσελίδα του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης

Ο Θεοτοκόπουλος ήταν ήδη μαΐστρος από το 1563, δηλαδή ολοκληρωμένος ζωγράφος. Η υπογραφή “ΧΕΙΡ ΔΟΜΗΝΙΚΟΥ” παραπέμπει στην υπογραφή του Ακοτάντου (χειρ Αγγέλου).
Παρά το νεαρό της ηλικίας του, ο Θεοτοκόπουλος κατάφερε να δημιουργήσει ένα μοναδικής σύλληψης έργο απεικονίζοντας έναν πίνακα (την Παναγία Οδηγήτρια) μέσα σ’ έναν άλλο πίνακα.

Η Κοίμηση της Παναγίας (1567)
Ναός της Κοιμήσεως, Ερμούπολη Σύρου
από την ιστοσελίδα του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης

Στον  πίνακα αυτόν ο Θεοτοκόπουλος ζωγράφισε ένα γνωστό θέμα, την Κοίμηση της Θεοτόκου που καθιέρωσε πρώτος ο Ανδρέας Ρίτζος, κατορθώνοντας όμως να βάλει την προσωπική του σφραγίδα εισάγοντας στον πίνακά του κίνηση: ο Χριστός δεν είναι ακίνητος, αλλά σκύβει πάνω από τη Θεοτόκο.
Ο πίνακας ανακαλύφθηκε το 1983 στη Σύρο, έχοντας μεταφερθεί εκεί πιθανότατα από Ψαριανούς μετά την καταστροφή των Ψαρών.

Το Τρίπτυχο της Μοντένα (1568)
από το http://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Modena_Triptych.jpg

Το Τρίπτυχο της Μοντένα είναι από τα πρώτα έργα που ζωγράφισε ο Θεοτοκόπουλος μετά τη φυγή του από την Κρήτη και στο οποίο φαίνονται ακόμη κάποιες επιδράσεις της κρητικής παράδοσης.
Ο Θεοτοκόπουλος -και όταν έγινε γνωστός- συνέχισε να δηλώνει με περηφάνεια την κρητική του καταγωγή υπογράφοντας τα έργα του “Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης εποίει”.

Πολλά χρόνια αργότερα, (περίπου στα 1612) ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ζωγραφίζοντας τον Απόστολο Παύλο, θυμάται πως ο Παύλος είχε γράψει την περίφημη επιστολή του προς τον Τίτο και σχεδιάζει με ελληνικά γράμματα την επιγραφή: “Προς Τίτον της Κρητών Εκκλησίας πρώτον αρχιεπίσκοπον χειροτονηθέντα”.

πηγές:
ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος
ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ: Έκδοση της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ: ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ Δ. ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ

Εμμανουήλ Λαμπάρδος: “Ο Άγιος Μηνάς με σκηνές από τον βίο του”
από το Ψηφιοποιημένο Αρχείο Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας

Δύο είναι οι Ηρακλειώτες ζωγράφοι που υπογράφουν ως Εμμανουήλ Λαμπάρδος, με κάποια χρονική διαφορά μεταξύ τους (μεταξύ 1593 και 1647). Ήταν συγγενείς (θείος και ανηψιός), τα έργα τους παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες και ίσως εργάζονταν στο ίδιο εργαστήριο.
Στα έργα τους παρατηρείται μια επιστροφή σε παραδοσιακούς τρόπους ζωγραφικής, κάτι που χαρακτηρίζει γενικότερα τους ζωγράφους των αρχών του 17ου αιώνα. Θεωρείται σίγουρο πως αυτή η επιστροφή στην παράδοση δεν αφορά μόνο τους ζωγράφους αλλά φανερώνει μια γενικότερη στάση της κρητικής κοινωνίας της εποχής εκείνης.

Εμμανουήλ Λαμπάρδος: “Σταύρωση”
από την Βικιπαίδεια

Στα έργα του Εμμανουήλ Λαμπάρδου οι ειδικοί διαβλέπουν μία “συνειδητή άγνοια” των έργων του Δαμασκηνού και του Κλόντζα και μια επιστροφή σε παλαιολόγεια και πρώιμα κρητικά πρότυπα. Η σταθερή, υψηλή ποιότητα των έργων με υπογραφή Εμμανουήλ Λαμπάρδου και ο σημαντικός αριθμός των σωζόμενων έργων (60) μαρτυρούν καλά οργανωμένο και παραγωγικό εργαστήριο. Ο κοινός τύπος υπογραφής των δύο ομώνυμων ζωγράφων πιθανότατα αποτελούσε για την ευρεία πελατεία τους μια εγγύηση ποιότητας, ένα σήμα κατατεθέν του εργαστηρίου.

Εμμανουήλ Λαμπάρδος: “Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης και ο Πρόχορος”
από το Ψηφιοποιημένο Αρχείο Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας

Για την κατάσταση που βρισκόταν η Κρήτη τον τελευταίο αιώνα της Βενετοκρατίας αποκαλυπτική είναι η έκθεση που έγραψε στα 1589 ο Ιωάννης Μοτσενίγκο που ήταν τότε γενικός προβλεπτής της Κρήτης.
Ο Μοτσενίγκο γράφει για τους Βενετούς ευγενείς πως οι περισσότεροι έχουν εξελληνιστεί και πως αν μάλιστα δεν υπήρχε η σχετική απαγορευτική διάταξη θα είχαν όλοι είχαν αλλάξει δόγμα. Στη συνέχεια της έκθεσής του ο Μοτσενίγκο εξαίρει την ικανότητα των Κρητικών ναυτικών αλλά για την καλή λειτουργία του πολεμικού ναυτικού τονίζει την ανάγκη να ρυθμιστεί δικαιότερα ο τρόπος στρατολογίας των πληρωμάτων. Ζητάει οι ναύτες να προέρχονται από όλα τα διαμερίσματα του νησιού, να μειωθεί το αντισήκωμα για όσους δεν μπορούν να υπηρετήσουν, να αναβληθεί η εξόφληση παλαιών οφειλών και η υπηρεσία στις γαλέρες να ορισθεί σε 4 μήνες ώστε να μην απουσιάζουν για πολύ χρόνο οι άντρες από τις οικογένειές τους.

Εμμανουήλ Λαμπάρδος
από το http://www.istorikathemata.com/2010/12/blog-post_5021.html

Για την κατάσταση των χωρικών η έκθεση Μοτσενίγκο είναι αποκαλυπτική. Η καταπίεση των φεουδαρχών είναι δυσβάστακτη. Αυτοί καθορίζουν των τιμή των προϊόντων και κατακρατούν την καλύτερη ποιότητα ενώ οι χωρικοί είναι υποχρεωμένοι εκτός των άλλων να τους προσφέρουν και δώρα όποτε πηγαίνουν για ψάρεμα ή κυνήγι.
Η δικαιοσύνη βρίσκεται στα χέρια των φεουδαρχών. Εξαιτίας αυτής της κατάστασης πολλοί δεν αντέχουν και εγκαταλείπουν το νησί. Και ο Μοτσενίγκο αναρωτιέται: με ποιον τρόπο θα κληθεί αυτός ο λαός να υπηρετήσει σε καιρό πολέμου; Γιατί όποιος δεν είδε την αθλιότητά του δεν μπορεί να την πιστέψει. Υπάρχουν οικογένειες που προσφέρουν 4 και 5 μέλη τους στις αγγαρείες για την κατασκευή των τειχών, που τελικά γίνονται για να προστατευτούν άλλοι. Γι’ αυτό ο Μοτσενίγκο ζητάει την κατάργηση της υποχρεωτικής προσωπικής εργασίας με την καταβολή κάποιου χρηματικού ποσού. Επίσης τονίζει την ανάγκη να αποκτήσουν οι χωρικοί κάποια περιουσιακά στοιχεία, αγρούς, αμπέλια, ώστε να έχουν ενδιαφέρον για τον τόπο τους και να τον υπερασπιστούν σε περίπτωση πολέμου. Επίσης ζητάει να ελεχθούν τα ενοίκια που πλήρωναν οι χωρικοί στους φεουδάρχες και προτείνει να οργανωθούν οι χωρικοί σε κοινοτικές συνελεύσεις με σκοπό την εκλογή αντιπροσώπων που θα εκπροσωπούν τον λαό στις αρχές.
Περιγράφοντας την κατάσταση του στρατού ο Μοτσενίγκο γράφει πως οι στρατιώτες ζουν άθλια και μισούν τους ανωτέρους τους. Τα παραπτώματά τους δικαιολογούνται από την ανέχεια και την εκμετάλλευση την οποία υφίστανται. Η πολιτοφυλακή βρίσκεται επίσης σε κακή κατάσταση. Παρατηρείται απειθαρχία και αγνοείται από τους περισσότερους η χρήση των όπλων.

Εμμανουήλ Λαμπάρδος: “Παναγία η Βάτος”
από το http://www.gravitycontrol.gr/~byzantin/el/collections/Loverdos_collection/?bxm=13447

40 χρόνια αργότερα, όπως διαβάζουμε στην έκθεση του προβλεπτή Μολίνο (1630), η κατάσταση έχει πλέον επιδεινωθεί. Η δικαιοσύνη δε λειτουργεί. Όποιος τολμά να υποβάλει κάποια διαμαρτυρία κακοποιείται. Οι αξιωματούχοι μεταχειρίζονται ψεύτικα σταθμά και αποσπούν υπό μορφή προστίμου ό,τι απομένει στους χωρικούς, ενώ οι φεουδάρχες κατακρατούν το ένα τέταρτο της παραγωγής που οφείλουν να δώσουν στο δημόσιο. Ακόμη προσβάλλουν τις γυναίκες των χωρικών και δίνουν άσυλο στους εγκληματίες για να τους χρησιμοποιήσουν ως όργανά τους.

Εμμανουήλ Λαμπάρδος: “Η Γλυκοφιλούσα” (1609), Μουσείο Μπενάκη
από το http://piombinos.blogspot.gr/p/blog-page_27.html

Εμμανουήλ Λαμπάρδος: “Σταύρωση του Χριστού”
από το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Εμμανουήλ Λαμπάρδος: “Ιωάννης ο Πρόδρομος”
από το http://home.yebo.co.za/~xenitis/untitled2gr.html

πηγές:
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ
ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΗΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
Α. ΔΡΑΝΔΑΚΗ, Λ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, Α. ΚΑΛΛΙΓΑ: ΜΕΛΕΤΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΜΕ ΥΠΟΓΡΑΦΗ Ε. ΛΑΜΠΑΡΔΟΥ

Εμμανουήλ Τζάνες
από την Βικιπαίδεια

Ο Εμμανουήλ Τζάνες Μπουνιαλής (1610-1690) θεωρείται (μαζί με τον Θεόδωρο Πουλάκη) από τους αξιολογότερους ζωγράφους της τελευταίας περιόδου της κρητικής σχολής. Ήταν λόγιος, ιερωμένος από το Ρέθυμνο και στην εποχή του ήταν ιδιαίτερα φημισμένος κάτι που φαίνεται από τη μεγάλη του παραγωγικότητα.
Ένας σύγχρονός του έγραψε γι’ αυτόν: “δεν χρωματίζεις, αμή εμψυχώνεις κάθε σανίδιον και δεν χύνεις μόνον επάνω ταις βαφαίς αμή με τούτες στάζεις και ζωήν”.
Ο Εμμανουήλ Τζάνες δημιούργησε ένα προσωπικό ύφος που προσπάθησαν να ακολουθήσουν ο αδελφός του Κωνσταντίνος και πολλοί άλλοι σύγχρονοι και μεταγενέστεροι ζωγράφοι.

Εμμανουήλ Τζάνες: “Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος”
από το Ψηφιοποιημένο Αρχείο Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας

Ο Εμμανουήλ Τζάνες, μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους (1646), έφυγε από την πατρίδα του και πήγε αρχικά στην Κέρκυρα και αργότερα στη Βενετία όπου και παρέμεινε μέχρι το θάνατό του.
Έχουν σωθεί πάνω από 100 δικά του έργα. Ο Τζάνες τα υπογράφει χρησιμοποιώντας τις λέξεις χειρ ή ποίημα, το όνομα Εμμανουήλ, το επώνυμο Τζάνες και μερικές φορές την ιδιότητα του ιερέως. Σπανίως γράφει το παρωνύμιο Μπουνιαλής και τον τόπο καταγωγής του.

Εμμανουήλ Τζάνες: “Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος”
από το http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=3941353&publDate=1/3/2007

ο Πέρσης Άγιος Γοβδελαά (1655)
από το http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=12182

H Αγία Τριάδα
Μουσείο Μπενάκη
από το http://home.yebo.co.za/~xenitis/untitled2gr.html

Εμμανουήλ Τζάνες: Άγιος Γεώργιος
Βυζαντινή Συλλογή Χανίων
από το http://home.yebo.co.za/~xenitis/untitled2gr.html

πηγές:
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΔΟΜΗ
ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ: ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΤΖΑΝΕΣ

Θεόδωρος Πουλάκης: “Επί Σοι Χαίρει και άλλες σκηνές”
από την Βικιπαίδεια

Ο Θεόδωρος Πουλάκης γεννήθηκε στα Χανιά το 1620 και πέθανε από ελονοσία στην Κέρκυρα το 1692 όπου και ετάφη στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα. Επηρεάστηκε από τον Δαμασκηνό και τον Κλόντζα αλλά και από φλαμανδικές χαλκογραφίες. Λόγω της μεγάλης του παραγωγής και της ποιοτικής ανισότητας των έργων του οι ειδικοί θεωρούν ότι είχε καλά οργανωμένο εργαστήριο με πολλούς βοηθούς να υπογράφουν τα έργα του.

Θεόδωρος Πουλάκης: “Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής”
από την Βικιπαίδεια

Η πολιορκία του Χάνδακα από τους Τούρκους άρχισε τον Μάιο του 1648 και κράτησε 21 ολόκληρα χρόνια (μοναδική περίπτωση στην παγκόσμια ιστορία) μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1669 που ο Χάνδακας -τελευταίος από όλη την Κρήτη- έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Τα τρία τελευταία χρόνια της πολιορκίας υπήρξαν τα πιο κρίσιμα. Παρά τις αλλεπάλληλες ενισχύσεις από την Ευρώπη και παρά την έμπρακτη υποστήριξη των Ελλήνων η πολύχρονη τουρκική πολιορκία, οι συνεχείς βομβαρδισμοί, οι ασταμάτητες επιθέσεις και οι πολυάριθμες δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι πολιορκούμενοι (αρρώστιες, έλλειψη τροφίμων και νερού) οδήγησαν αναπόφευκτα στο τέλος.

Θεόδωρος Πουλάκης: Η Κιβωτός του Νώε
από το Ψηφιοποιημένο Αρχείο Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας

Τον Σεπτέμβριο του 1669 ο αρχηγός των χριστιανικών στρατευμάτων, Φραγκίσκος Μοροζίνι, αποφάσισε να παραδώσει τον Χάνδακα στους Τούρκους. Τη συνθήκη παράδοσης υπέγραψαν δύο Έλληνες. Ο κρητικός Στέφανος Σκορδίλης για λογαριασμό του Μοροζίνι και ο διερμηνέας της Υψηλής Πύλης, Παναγιώτης Νικούσιος για λογαριασμό των Τούρκων.
Οι όροι της συμφωνίας υπήρξαν ιδιαίτερα ευνοϊκοί για τους Βενετούς αφού τους επιτράπηκε να κρατήσουν τρία οχυρωμένα νησάκια (Γραμβούσα, Σούδα, Σπιναλόγκα), την Τήνο και τις πρόσφατες βενετικές κατακτήσεις στη Δαλματία. Επίσης δεν υποχρεώθηκαν να πληρώσουν οι Βενετοί καμία πολεμική αποζημίωση ενώ επιτράπηκε σε όσους κατοίκους ήθελαν να εγκαταλείψουν την Κρήτη μεταφέροντας μαζί και την κινητή τους περιουσία. Οι όροι αυτοί τηρήθηκαν με ευσυνειδησία από τους Τούρκους.

Θεόδωρος Πουλάκης: Ο Άγιος Νικόλαος και σκηνές από τον βίο του
από το Ψηφιοποιημένο Αρχείο Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας

Ο κρητικός πόλεμος στοίχισε μεγάλες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Όπως έγραψε ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής (αδελφός του ζωγράφου)…
Αν μαζωχτούν οι Κρητικοί
όλοι δεν είναι κρίνω
δέκα χιλιάδες ζωντανοί
που τον καιρό εκείνο
γιατί εσκοτωθήκασι
γιατί εσκλαβωθήκαν
στες χώρες οι κακότυχοι εδιαμοιραστήκαν.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου Βενετοί και Έλληνες υπερασπιστές του νησιού είχαν πάνω από 100.000 νεκρούς, χωρίς να υπολογίζουμε σε αυτό τον αριθμό τους νεκρούς των μισθοφορικών στρατευμάτων.
Αλλά και οι νικητές Τούρκοι δεν είχαν λιγότερες απώλειες αφού μόνο στον Χάνδακα έκαναν 60 αιματηρές επιθέσεις και αντιμετώπισαν 80 εξόδους των χριστιανών, με αποτέλεσμα να χάσουν περίπου 120.000 άνδρες.

Θεόδωρος Πουλάκης: Ανάληψη του Προφήτη Ηλία και σκηνές του βίου του (λεπτομέρεια)
από το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
Η εικόνα τεμαχίστηκε σε εννέα κομμάτια μετά την κλοπή της από τον Ναό του Προφήτη Ηλία στην Άνω Κορακιάνα της Κέρκυρας

Οι δυσμενείς επιπτώσεις του κρητικού πολέμου έπληξαν και άλλες περιοχές της Ελλάδας (παράλια Μ. Ασίας, Ιόνιο, Πελοπόννησος, Μακεδονία, Θεσσαλία) που υπέφεραν από τις έκτακτες στρατολογίες και φορολογίες που επέβαλλαν οι Οθωμανοί για να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες του πολέμου.
Όσο για τους κατοίκους της Κρήτης (όσοι δε συμμετείχαν στον πόλεμο εθελοντικά ή με βίαιη στρατολόγηση) υπέφεραν κατά τις μετακινήσεις των αντίπαλων στρατευμάτων, κατά τις πολιορκίες των κρητικών πόλεων και κατά τις αλώσεις των βενετικών οχυρών.
Οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν -και αυτοί- χιλιάδες Ελλήνων στις κατασκευές οχυρωματικών έργων, στις υπονομεύσεις¹ των εχθρικών θέσεων, στις μεταφορές όπλων και εφοδίων και δεν ήταν σπάνιο  Έλληνες που υπηρετούσαν στους Βενετούς να πολεμούν εναντίον Ελλήνων που εργάζονταν για τους Τούρκους.
¹Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού του πολέμου ήταν ο “πόλεμος των υπονόμων”. Και οι δύο πλευρές έσκαβαν κάτω από το έδαφος λαγούμια τα οποία έφταναν μέχρι την πλευρά που βρισκόταν ο αντίπαλος και τα πυροδοτούσαν προκαλώντας θύματα και ζημίες. Συχνά οι αντίπαλοι συναντιόντουσαν καθώς έσκαβαν και τότε ο πόλεμος γινόταν κάτω από το έδαφος.

Θεόδωρος Πουλάκης
από το paletaart – Χρώμα και Φως

Οι συνέπειες του πολέμου ήταν τραγικές για την Κρήτη. Το κρητικό εμπόριο παρήκμασε με την έναρξη του πολέμου. Οι πόλεις ερήμωσαν, ιδιαίτερα εκείνες που υπέστησαν μακροχρόνιες πολιορκίες. Οι αγροτικές περιουσίες καταστράφηκαν (για παράδειγμα τα μισά ελαιόδεντρα της Κρήτης κόπηκαν από τους Οθωμανούς για να χρησιμοποιηθούν άλλοτε ως καύσιμη ύλη και άλλοτε για τα πολιορκητικά έργα).
Μετά την τουρκική κατάκτηση τα μεγάλα κτήματα και φέουδα μοιράστηκαν σε Τούρκους αξιωματούχους του δημοσίου. Η φορολογία έγινε δυσβάστακτη, οι καταχρήσεις και οι αυθαιρεσίες πολλαπλασιάστηκαν με αποτέλεσμα να αρχίσει και πάλι η φυγή και ο εκπατρισμός των Κρητικών.

Θεόδωρος Πουλάκης: Ο Βυθισμός του Ιωσήφ εν λάκκω και η προς Ισμαηλίτας Απόδοσις
από το http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=12141

Με την τουρκική κατάκτηση η κρητική πολιτιστική άνθηση διακόπηκε απότομα. Πολλοί λόγιοι, ζωγράφοι, λογοτέχνες και άλλοι μορφωμένοι έφυγαν πριν ή κατά τη διάρκεια του πολέμου, άλλοι πέθαναν από τις κακουχίες, αρκετοί έχασαν την οικονομική τους άνεση και το νησί οδηγήθηκε σε πνευματικό και υλικό μαρασμό και παρακμή.
ΠΗΓΕΣ:
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΔΟΜΗ
ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ, έκδοση της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ
Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ, εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ
Πηγή: Λογομνήμων