Ο χορός και η καταστροφή στην Ινδική τέχνη

 

O Σίβα, o ινδός θεός της καταστροφής, είναι επίσης γνωστός ως Ναταράτζα, «ο Βασιλιάς του χορού» -- στα σανσκριτικά «Nata» σημαίνει χορός και «raja» σημαίνει Κύριος / Βασιλιάς -. Η εικόνα του Ναταράτζα έλαβε την γνωστή της μορφή στα ορειχάλκινα καλλιτεχνήματα της εποχής της δυναστείας των Τσόλα (Chola ,10ος αι. π.Χ.) και από τότε συνέχισε να κατασκευάζεται από μέταλλο, πέτρα και άλλα υλικά μέχρι σήμερα. Ο Τσόλα Ναταράτζα συχνά λέγεται, πως είναι το ανώτατο επίτευγμα της Ινδικής τέχνης.

Ένας ενδιαφέρον μύθος βρίσκεται πίσω από τη σύλληψη της ιδέας του Σίβα ως Nαταράτζα: σ' ένα πυκνό δάσος στη Νότια Ινδία κατοικούσαν πλήθη από αιρετικούς σοφούς. Προς τα εκεί προχώρησε ο Σίβα για να τους   αντικρούσει, συνοδευόμενος από τον Βίσνου μεταμφιεσμένο σε μια πολύ όμορφη γυναίκα. Οι σοφοί άρχισαν να διαφωνούν βιαίως μεταξύ τους, αλλά σύντομα ο θυμός τους στράφηκε προς τον Σίβα και προσπάθησαν να τον καταστρέψουν με διάφορα ξόρκια. Μια τρομακτική τίγρης δημιουργήθηκε μέσα από τις φλόγες της θυσιαστηρίου και όρμησε εναντίον του, αλλά αυτός, χαμογελώντας ευγενικά, την έπιασε και με το νύχι του μικρού του δαχτύλου έγδαρε το δέρμα της και το τύλιξε επάνω του σα μεταξωτό ρούχο! Χωρίς να αποθαρρυνθούν οι σοφοί, ανανέωσαν τις προσφορές τους και δημιούργησαν ένα τερατώδες ερπετό, το οποίο ο Σίβα επίσης έπιασε και το τύλιξε στο λαιμό του σα γιρλάντα. Τότε, άρχισε να χορεύει, αλλά τότε, εξαπέλυσαν εναντίον του ένα ακόμη τέρας με τη μορφή μοχθηρού νάνου.

Τότε, ο θεός πάτησε με το πόδι του πάνω του και έσπασε την πλάτη του πλάσματος, κάνοντας το να σπαρταράει στο έδαφος κι έτσι, με τον τελευταίο του αντίπαλο στο έδαφος, ο Σίβα συνέχισε να χορεύει.

Για να κατανοήσουμε την ιδέα του Ναταράτζα, οφείλουμε να κατανοήσουμε αρχικά, την ιδέα του ίδιου του χορού. Όπως η γιόγκα, ο χορός προκαλεί έκσταση, πνευματική ανάταση και βίωση του Θείου. Στην Ινδία συνεπώς, ο χορός ήκμασε από άκρη σε άκρη μαζί με την αυστηρή ηθική των διαλογιστικών αξιών (νηστεία, απόλυτη εσωστρέφεια κ.λ.π.). Ο Σίβα λοιπόν, ο μέγας Γιόγκι των θεών είναι αναγκαία επίσης ο Κύριος του χορού.

Έτσι, ο Σίβα Nαταράτζα παρουσιάστηκε αρχικά σε μια σειρά από όμορφα μπρούτζινα αγάλματα στη Νότια Ινδία, μεταξύ του 10ου και 12ου αι. π.Χ. Σε αυτές τις εικόνες, ο Nαταράτζα χορεύει έχοντας κάτω από το δεξί πόδι του μία ξαπλωμένη φιγούρα και το αριστερό πόδι κομψά υψωμένο. Μια κόμπρα ξεδιπλώνεται από τον κάτω δεξιά βραχίονά του, μια ημισέληνος και ένα κρανίο βρίσκονται τοποθετημένα στην κορυφή του κεφαλιού του. Χορεύει μέσα σε μία αψίδα φωτιάς. Αυτός ο χορός λέγεται "ο Χορός της Ευλογίας" (anandatandava).

Αυτές οι εικονογραφικές λεπτομέρειες του Ναταράτζα θα πρέπει να ερευνηθούν σύμφωνα με την Ινδική παράδοση και με όρους πολύπλοκης εικονικής αλληγορίας:

Στις πιο συνηθισμένες φιγούρες, ο θεός παρουσιάζεται με τέσσερα χέρια. Αυτή η πολλαπλότητα των χεριών αναπαριστά τις τέσσερις κύριες κατευθύνσεις. Κάθε χέρι είτε κρατά ένα αντικείμενο είτε κάνει μία συγκεκριμένη χειρονομία (mudra). Το επάνω δεξιά χέρι κρατάει μία κλεψύδρα τύμπανο, σύμβολο της δημιουργίας. Κτυπά το ρυθμό του σύμπαντος. Το τύμπανο παράγει επίσης, τον ήχο που συνοδεύει το χορό του Σίβα. Συμβολίζει τον ήχο, ως πρώτο στοιχείο του αναπτυσσόμενου σύμπαντος, αφού είναι το πρώτο και το πιο διαχυτικό απ' όλα τα στοιχεία. Η μύθος λέει, πως όταν ο Σίβα έδωσε το δώρο της σοφίας στον ανίδεο Πάνινι (Panini, μέγας λόγιος της σανσκριτικής), ο ήχος του τυμπάνου περιέκλειε ολόκληρη τη σανσκριτική γραμματική. Το πρώτο έμμετρο σύγγραμμα της γραμματικής του Πάνινι είναι στην πραγματικότητα, η Σίβα σούτρα (Shiva sutra).

Το τύμπανο κλεψύδρα αναπαριστά επίσης, την αρσενική και τη θηλυκή ζωτική αρχή – δυο τρίγωνα εισδύουν το ένα στο άλλο για να σχηματίσουν ένα εξάγωνο. Όταν διαχωρίζονται, το σύμπαν επίσης, διαλύεται. Το αντίθετο χέρι, το επάνω αριστερά, κρατάει στην παλάμη του μια γλώσσα από φλόγες. Η φωτιά είναι το στοιχείο της καταστροφής του κόσμου. Σύμφωνα με την ινδική μυθολογία, στο τέλος του κόσμου, το μέσο αφανισμού θα είναι η φωτιά. Έτσι, η ισορροπία των δύο χεριών απεικονίζει την εξισορρόπηση της δημιουργίας και της καταστροφής. Ο ήχος ενάντια στις φλόγες, η ακατάπαυστη δημιουργία κατ' αντιπαράσταση με την ακόρεστη επιθυμία της εξολόθρευσης.

Το δεύτερο δεξί χέρι βρίσκεται σε στάση (mudra) abhaya, που σημαίνει "χωρίς φόβο", μία κίνηση προστασίας, ερμηνεία που συνήθως αποδίδεται σε μια προβαλλόμενη παλάμη . Απεικονίζει το θεό σαν προστάτη.

Το αριστερό πόδι είναι σηκωμένο προς το δεξί και το περνά διασταυρώνοντάς το – το κάτω αριστερό χέρι είναι τεντωμένο εγκάρσια στο σώμα και δείχνει το ανασηκωμένο αριστερό πέλμα, αναπαριστώντας έτσι την απελευθέρωση από τον κύκλο της  γέννησης και του θανάτου.

Ενδιαφέρον επίσης, παρουσιάζει, ότι το χέρι που δείχνει το ανασηκωμένο πέλμα βρίσκεται σε μια στάση που μιμείται την προτεταμένη προβοσκίδα του ελέφαντα. Στα σανσκριτικά, αυτό είναι γνωστό ως «η στάση της προβοσκίδας του ελέφαντα» (gaja-hasta-mudra) και είναι σύμβολο του Γκανέσα (Ganesha, ο θεός ελέφαντας που εξαφανίζει όλα τα εμπόδια), γιού του Σίβα.

Ο Σίβα χορεύει πάνω στο σώμα ενός νάνου apasmara-purusha (ο άνθρωπος της λησμοσύνης), που ενσαρκώνει την άγνοια, την αδιαφορία, την τεμπελιά.

Η δημιουργία, στην πραγματικότητα, όλη η δημιουργική ενέργεια είναι δυνατή, μόνο όταν το βάρος της αδράνειας (το αδάμαστο σκότος του σύμπαντος) υπερνικηθεί και εξαφανιστεί. Η εικόνα του Nαταράτζα λοιπόν, κατευθύνει κάθε άτομο να υπερνικήσει τον εφησυχασμό και να περάσει στην δράση.

Ο κύκλος της φωτιάς και του φωτός που περικλείει ολάκερη την εικόνα, προσδιορίζει το πεδίο του χορού ως ολάκερο το σύμπαν. Το βάθρο υπό μορφή λωτού πάνω στο οποίο στέκεται η φιγούρα, προσδιορίζει την ακριβή θέση αυτού του σύμπαντος μέσα στην καρδιά ή συνείδηση του κάθε ατόμου.

Η εικόνα του Nαταράτζα είναι επίσης, εύγλωττη ως προς το παράδοξο της Αιωνιότητας και του Χρόνου. Μας δείχνει, πως ο γαλήνιος ωκεανός και το ισχυρό ρεύμα τελικά δε διαφοροποιούνται. Αυτό το θαυμάσιο μάθημα μπορεί να γίνει εμφανές μέσα από τη σημαντική αντίθεση της αδιάκοπης, θριαμβευτικής κίνησης των ταλαντευόμενων άκρων, σε σχέση με την ισορροπία και την ακινησία της σα μάσκα μορφής. Ο Σίβα είναι ο Κάλα (kala σημαίνει Χρόνος), αλλά είναι επίσης και ο Maha Kala (Μέγας Χρόνος), η Αιωνιότητα. Ως Ναταράτζα, «Βασιλιάς των χορευτών», οι φιγούρες του, άγριες και γεμάτες χάρη, κατακρημνίζουν την κοσμική ψευδαίσθηση. Τα γρήγορα χέρια και πόδια του και το λίκνισμα του κορμιού του παράγουν τη συνεχόμενη δημιουργία - καταστροφή του σύμπαντος, ο θάνατος σε απόλυτη ισορροπία με τη γέννηση. Η χορογραφία είναι η δίνη του χρόνου. Η ιστορία και τα ερείπια της, η έκρηξη των ήλιων, είναι λάμψεις από την ακούραστα ταλαντευόμενη αλληλουχία κινήσεων. Στα όμορφα χυτά μεταλλικά ειδώλια, όχι μονάχα κάποια συγκεκριμένη φάση ή κίνηση, αλλά συνολικά, αυτός ο κοσμικός χορός ερμηνεύεται θαυμάσια. Ο κυκλικός ρυθμός που ακούγεται ξανά και ξανά μέσα στον ασταμάτητο, μη αναστρέψιμο κύκλο των Μάχα γιούγκας (Maha yugas), των Μεγάλων Αιώνων, σημαδεύτηκε από το ρυθμό και το χτύπημα των πελμάτων του Κυρίου. Όμως το πρόσωπο παραμένει, εν τω μεταξύ, σε υπέρτατη ηρεμία.

Βυθισμένη στη γαλήνη, η αινιγματική μάσκα βρίσκεται πάνω από τον στρόβιλο των τεσσάρων ευέλικτων χεριών και δε νοιάζεται διόλου για τα έξοχα πόδια, καθώς αυτά χτυπούν το ρυθμό των κοσμικών εποχών. Αμέτοχος, σε ηγεμονική σιωπή, η μάσκα της θεϊκής αιώνιας ουσίας παραμένει ανεπηρέαστη από την τρομακτική επίδειξη της ίδιας του της ενέργειας, του κόσμου και της εξέλιξής του, της ροής και των αλλαγών του χρόνου. Αυτό το κεφάλι, αυτό το πρόσωπο, αυτή η μάσκα εμμένει σε μια υπερβατική απομόνωση, ως ένας αδιάφορος θεατής. Το χαμόγελό της, με μία κλίση προς τα μέσα, γεμάτο από την ευλογία της αυτο-προσήλωσης, ανεπαίσθητα αντικρούει με μία ελάχιστα κρυμμένη ειρωνία, τις βαρυσήμαντες φιγούρες των ποδιών και των χεριών. Μία ένταση ενυπάρχει ανάμεσα στο θαύμα του χορού και στη γαλήνια ηρεμία αυτής της «εκφραζόμενης ανέκφραστης μορφής». Αυτή η ένταση είναι που ονομάζεται Αιωνιότητα και Χρόνος. Αυτές οι δύο έννοιες, το Αόρατο και το Ορατό, είναι ουσιαστικά το ίδιο. Ο άνθρωπος με όλα τα χαρακτηριστικά της γενέθλιας προσωπικότητάς του προσκολλάται στο δυϊσμό. Ωστόσο, στην πραγματικότητα και τελικά, δεν υπάρχει δυϊσμός.

Μια άλλη διάσταση του Nαταράτζα, πλούσια σε αντίστοιχο συμβολισμό, έχει να κάνει με τα μακριά και αισθησιακά μαλλιά του. Οι μακριές μπούκλες από τα μπερδεμένα μαλλιά του συνήθως βρίσκονται μαζεμένες σαν πυραμίδα και λύνονται θριαμβευτικά στο βίαιο παραλήρημα του ακούραστου χορού του. Καθώς απλώνονται, σχηματίζουν δυο πλεξούδες, προς τα δεξιά και προς τα αριστερά, ένα είδος φωτοστέφανου που εκπέμπει σα να ήταν - πάνω στους μαγικούς κυματισμούς τους - η πληθωρικότητα και η αγιότητα της παθητικής, αισθησιακής ζωής.

H υπερφυσική ζωική ενέργεια, ισοδύναμη με τη δύναμη της μαγείας,βρίσκεται σε τέτοια αγριότητα κόμης, της ανέγγιχτης από ψαλίδια! Η γενική ιδέα εδώ, είναι παραπλήσια με το θρύλο του Σαμψών, ο οποίος με γυμνά  χέρια, άνοιξε διάπλατα τα σαγόνια ενός λιονταριού. Η δύναμή του λεγόταν ότι πήγαζε από τα μαλλιά του.

Eπίσης σημαντική για την κατανόηση του συμβολισμού που κρύβουν τα μαλλιά του Nαταράτζα, είναι η συνειδητοποίηση ότι η περισσότερη από τη γυναικεία γοητεία, η αισθησιακή γοητεία του Αιώνιου Θηλυκού, είναι μέσα στο άρωμα, τον κυματισμό και την στιλπνότητα των όμορφων μαλλιών. Από την άλλη πλευρά, όποιος απαρνιέται τις παραγωγικές δυνάμεις του φυτικού – ζωικού βασιλείου, επαναστατώντας ενάντια στη γενεσιουργό αρχή της ζωής, του φύλου, της γης και της φύσης και εισέρχεται μέσω του πνευματικού μονοπατιού του απόλυτου ασκητισμού, πρέπει πρωτίστως, να ξυριστεί. Οφείλει να μιμηθεί την στειρότητα ενός γέρου ανθρώπου, του οποίου τα μαλλιά έχουν πέσει και δεν αποτελεί πια συνδετικό κρίκο στη γενεαλογική αλυσίδα. Οφείλει ψυχρά να θυσιάσει την κόμη του κεφαλιού.

Η κουρά του Χριστιανού ιερέα και μοναχού είναι ένα σημάδι αυτής της απάρνησης της σάρκας. (Οι κληρικοί δογμάτων στα οποία ο γάμος δε θεωρείται ασύμβατος με το ιερατικό καθήκον, δεν τελούν την κουρά).

Αυτοί οι "Άξιοι" συμβολίζουν τη νίκη της γιόγκα –πνευματικότητας, έχουν ξεπεράσει όλες τις προκλήσεις παίρνοντας τους μοναστικούς τους όρκους και ακολουθώντας την ασκητική μέθοδο. Με την εκούσια φαλακρότητά τους, καταφέρνουν να φτάσουν στην ειρήνη πέρα από τις εποχές της ανάπτυξης και της αλλαγής. Συνεπώς, έχοντας αυτά τα μακρυά, πλούσια μαλλιά ο Σίβα διαλύει την αντίληψη του συμβατικού ασκητισμού και επιβεβαιώνει το ότι η εικόνα του Nαταράτζα συγχωνεύει και εναρμονίζει μέσα της φαινομενικά αντιφατικές και αλληλοσυγκρουόμενες όψεις. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο Σίβα είναι δυο αντίθετα πράγματα: αρχετυπικά ασκητής και αρχετυπικά χορευτής. Από τη μια πλευρά είναι απόλυτα και εσωτερικά ήρεμος και γαλήνιος απορροφημένος στον εαυτό του, απορροφημένος στο κενό του Απόλυτου, όπου όλες οι διαφορές συγχωνεύονται και διαλύονται και όλες οι εντάσεις ησυχάζουν. Αλλά, από την άλλη πλευρά, είναι η ίδια η ενεργητικότητα - η ενέργεια της ζωής, ξέφρενη, άσκοπη και παιγνιδιάρικη.

Η εικόνα του Nαταράτζα δε συμβολίζει απλά κάποιο επεισόδιο στη μυθική ζωή μιας τοπικής θεότητας, αλλά μια παγκόσμια θεώρηση μέσα από την οποία οι δυνάμεις της φύσης και οι προσδοκίες και περιορισμοί του ανθρώπου αντιπαρατίθενται και αναμειγνύονται μεταξύ τους.

Ο έφορος της Ινδικής συλλογής του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης πολύ σωστά έχει γράψει πως: "Αν κάποιος πρέπει να επιλέξει μια απλή εικόνα που να αναπαριστά την ασυνήθιστα πλούσια και σύνθετη πολιτιστική κληρονομιά της Ινδίας, ο Shiva Nataraja θα είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός υποψήφιος".

Αναδημοσίευση από: http://www.mystica.gr/Shiva.htm

***